Nga Arnaldo Canciani
Kjo pjesë e parë e kujtimeve të mia, e cila mbulon një periudhë prej njëzet vitesh; 1928 – 1949, unë ja kushtoj gjithë atyre që kanë jetuar dhe vuajtur si unë në Shqipëri, privacioneve çnjerëzore dhe sakrificave të prindërve të mi, e të gjithë familjes sime. E zgjeroj përkushtimin tim, për shumë afrikanë të detyruar të emigrojnë në kërkim të kushteve më të mira të jetës, për të gjithë ushtarët të cilët ishin të detyruar, të luftonin në një vend të huaj, për idealet kalimtare dhe, shumë prej tyre, nuk i kanë rishikuar familjet e tyre dhe janë të varrosur në një vend të huaj, për të gjithë ata që janë të shtypur nga regjimet diktatoriale dhe ata të dënuar padrejtësisht me vdekje, për të burgosurit, për ata që kanë vuajtur, tortura të paimagjinueshme.
Riatdhesimi i bashkatdhetarëve. Çelen dritat e shpresës…!
Rreth mesit të janarit 1948, disa bashkatdhetarët ishin paralajmëruar, që të ishin gati për t’u nisur. Pas një pritjeje prej disa ditësh në Durrës, grupi i parë i 205 italianëve, filloi më 11 shkurt të imbarkohej, i ndjekur nga një grup tjetër në datën 24.
Kam mësuar më vonë se tri ditë para nisjes, mbylljen e tyre në një kapanon, ku ata kontrolloheshin edhe për fekalet, për të rikuperuar të gjitha objektet e arta, që mund të jenë gëlltitur më parë. Kalonin përmes doganës në lëkurë bualli, dhe bagazhi pësonte një inspektim të plotë, ku kërkoheshin objekte të ndryshme të çmuara. Në qershor, ofiçina ku kam punuar u transferua në një ndërtesë të re, e pajisur me makineri nga Gjermania, që i kishte si kompensim për dëme të luftës.
Një fabrike të re, i është dhënë emri i “Uzina Enver Hoxha”, në homazh të sekretarit të përgjithshëm të Partisë Komuniste Shqiptare. Distanca për të shkuar në këmbë në punë u dyfishua. Atëhere nuk ka pasur shërbime me tramvajë, autobusë dhe nuk kishte as biçikleta. Për drekë unë duhej të merresha me rrëmujën që kalohej në mensë. Të dielave, ishte dita e vetme e pushimit. Nuk më kujtohet data e saktë, por në qoftë se nuk jam i gabuar, ishte rreth mesit të vitit të 1948, kur Jugosllavia u përjashtua nga bashkimi i vendeve komuniste.
Marshalli Tito, për të pranuar dhe praktikuar doktrinën komuniste, pretendoi një rol të pavarësisë në marrëdhëniet e tyre me vendet e Perëndimit. Kjo sjellje, shkaktoi përjashtimin e tij, dhe si pasojë shkëputjen e marrëdhënieve diplomatike me Shqipërinë, që kishte mbetur besnike e Moskës. Të gjithë shtetasit jugosllavë, u dëbuan nga Shqipëria. Këto fakte; dhe të tjera, përcaktuan disa ndryshime të vogla në sjelljen e Qeverisë Shqiptare, në trajtimin e italianëve.
Së pari ndryshime ekonomike, një pagë të barabartë me atë të marrë nga Jugosllavët dhe ish punëtorë të tjerë të huaj; kjo rriti disponueshmërinë e parave dhe na krijoi mundësi për të frekuentuar hotel “Dajti”-n, i rezervuar vetëm për të huajt.
“Dajti” dhe “Vollga” në Durrës, i përkisnin “Kompanisë Grand Hotel”, e ndërtuar nga italianët para luftës. Një oaz dhe prosperitet, në një det mjerimi. Nëse më lejohet për të bërë një gjykim të qëllimeve, dhe unë mendoj se jam i saktë, duke thënë se ky ndryshim i trajtimit për italianët, ishte disi rezultati i llogaritur.
Statusi ynë si gjysmë të burgosur, nuk mund të zgjaste përgjithmonë, dhe momenti i shumëpritur i riatdhesimit do të vinte, ndokush edhe mund të joshej për të qëndruar. Në muajt që pasuan, gjendja në përgjithësi, mund të konsiderohesh e përmirësuar paksa. Dy herë në javë, kemi gjetur veten në sallën e ballove tek “Dajti”, një orkestër e madhe alegronte mbrëmjet tona.
Sipas kërkesës, luheshin rapsodi dhe gjini të tjera të muzikës klasike; kjo mbyllej në një festë të vogël. Në këtë sallë, mësova për të lëvizur hapat e mia të para në dans. Kam parë lindjen e dashurisë së re dhe fundin e disa martesave: kur periudha e ndarjes nga familja, e tejkalon limitet e caktuara, nuk mund të jetohet vetëm me shpresë.
Nuk ishte e lejuar që gratë të kenë marrëdhënie të paligjshme, ato do të akuzoheshin për prostitucion dhe dënoheshin me punën të detyruar, për riedukim. I pashë ato shpesh, në rrugën e tyre për punë, të përcjellur nga policia; por këto prostituta ishin zëvendësuar nga shumë nëna, që kishin burrin në burg dhe ato detyroheshin të bënin prostituimin, për të mbijetuar.
Të pa kujdesshmit, të infektuar me sëmundje veneriane, për të patur mundësi për t’u kuruar, ishin të detyruar për të denoncuar gruan, që i kishte transmetuar sëmundjen. Këto masa të rrepta të vendosura nga regjimi komunist, nuk morën efektin e dëshiruar për të eliminuar profesionin më të vjetër në botë. Në të vetmen ditë feste, njerëzit nuk kanë shumë opsione se si të shpenzojnë kohën e tyre; pushim në mëngjes dhe pasdite shëtitje, në turmë në bulevard, në dy korsi që ndanin qytetin, duke kaluar nga qendra e madhe, tek “Sheshi Skënderbej”, dhe ministritë në krye.
Kisha Ortodokse ishte vendosur në afërsi të qendrës së kryqëzimit; përpara, në anën e kundërt, ishte Hotel-Restorant “Londra”. Unë vija këtu shpesh për të shijuar kafen turke, të zier në enë të vogla prej kallaji, mbi një mangall bërë në mur pas banakut. Ata pak përtacë të pasur, nuk vinin shumë shpesh në lokalet publike, shpesh policia i tërhiqte dhe i detyronte në punë të detyruar, për mirëmbajtjen e rrugëve.
Viti 1948, kaloi me shpejtësi, frekuentimet javore në “Dajti”, në shoqërinë e shumë miqve, ndihmoi në zbutjen e tensioneve dhe për të krijuar një vel harrese, për problemet që na rrethonin çdo ditë. Unë dhe motra ime Albina, ishim frekuentuesit e rregullt të sallës së vallëzimit të hotelit. Pas rivlerësimit të pagave, mundësitë ekonomike nuk mungonin, por nuk kishte dyqane për të blerë mallra dhe për t’i shpenzuar paratë, në mënyra të ndryshme.
Doktor Mandolini
Unë nuk e di se kush më informoi për fatin e Dr. Mandolins! Ai u dënua me vdekje, kishte pasur një ndërhyrje nga Qeveria italiane dhe dënimi u ndryshua me njëqind e një vjet, më pas reduktohet në njëzet vjet, për shkak të interesimit të Di Vittorio, atëherë sekretar i CGIL.
Kur shkova për herë të parë për t’a gjetur atë, në pavijonin e trembëdhjetë të sëmundjeve infektive të Spitalit Civil në Tiranë, ku vetëm për të dal nga burgu, ai kishte rënë dakord, për të ushtruar profesionin e tij, si mjek.
Erdhi tek unë, por së pari nuk e njoha, kishte veshur një palë pantallona dhe xhaketë të rreckosur, këpucët e një ngjyrë të ndryshme, në fytyrën e tij shihej shumë vuajtje. Unë u ktheva disa ditë më vonë, për t’i sjellë rroba, që nëna ime i kishte nxjerre nga gardëroba e veshjeve të babait tim. Ai nuk u lejua të largohet nga reparti. Në muajt në vijim, kam kaluar me të disa të diela pasdite dhe ai më tregonte detajet e të gjitha torturave, që kishte duruar.
Pyetjet rraskapitëse, kërcënime për të thënë atë për të cilën ata ishin të interesuar, duar të lidhura e përherë në kyçe, mbajtja për orë të tëra, me këmbë të zbathura në ujë. Disa ditë pa ushqim, të padurueshme gudulisjet e furrtareve në gotat e pijes, shenjat e gotave ishin në gjoksin e tij të zhveshur, kalonte disa ditë për të pastruar duart e tij, me tualete të bllokuar.
Ai kishte një zemër shumë fisnike, për të kultivuar ndjenjën e hakmarrjes. Atij i besuan të kujdesej për të plagosurit, mbështetësit e komandantit Marcos, në luftën e vazhdueshme guerile në Greqi, për të rrëzuar qeverinë dhe zëvendësimin e saj, me një komuniste.
Dy oficerë gjermanë, që ishin për një kohë të përbashkët në burg me Mandolin, kishin detyrën që të jepnin gjak, për nevoja të spitalit për transfuzion. Njëri prej tyre, më tha një ditë; “Ata kanë nevojë për gjakun e barbarëve”, një aluzion të qartë, në barbarizëm të shqiptarëve…!
Ditët e para të prillit të vitit 1949, me rastin e festës së Pashkëve, Dr. Mandolini arriti të marrë një leje të veçantë dhe të marrë pjesë me ne, në darkë të organizuar në sallat e Hotel “Dajtit”, me pjesëmarrjen e shumë bashkatdhetarëve. Pas periudhës së burgimit, kjo ishte hera e parë, që ai pranoi mundësinë e kthimit, për të jetuar.
Unë mbaj mend se me kërkesën e saj, orkestra luajti një këngë nga të preferuarat e tij: “Pluhuri i yjeve”. Në mbrëmje u ndamë me premtime që të takohen përsëri shpejt, unë kurrë nuk do të kisha imagjinuar, se disa vjet do të kalonin para se unë ta takoja përsëri.
Unë e pashë atë herën e fundit në stacionin e trenit, Pesaro në vitin 1968, Ai me tha se do të shkoj për të punuar për Sinigallia; “çimentim i kolonës në një strukturë në det”. Përfituam një orë, duke pritur për një telefonatë që e thirri atë; më përqafoi mua menjëherë dhe vrapoi. Ai vdiq në vitin 1972, por ende jeton në kujtesën e të gjithë atyre, që e njihnin atë!!!
Mund të kthehemi, në vendin tim të lindjes!
Më 18 prill, babai im është paralajmëruar për të shkuar menjëherë për Durrës dhe të paraqitet për imbarkim. Për ne, kjo ishte si një rrufe në qiellin e kaltër, askush nuk e priste një vendim kaq të papritur, me një paralajmërim vetëm prej tre ditësh. Lista e udhëtarëve, ishte e përbërë nga 56 emra, nuk përfshihej i imi dhe i mbesës time, Nina. Kam marrë një leje në fabrikë, disa ditë; duke përgatitur shpejt çdo gjë, që mund të mbanin në valixhet, pjesa tjetër, u braktis.
Pas përpjekjeve pa sukses, për të marrë një mjet transporti, bashkë me të tjerë ishin të detyruar të punësojmë një karrocë, e tërhequr nga një kalë i dobët. U nisëm nga Tirana në mbrëmjen e 19 prillit, nuk kishte kohë për të paralajmëruar, as për t’u përshëndetur me miqtë. Vetëm një shok pune shqiptar, Petrit Toptani, një ish-fisnik, i kthyer nga regjimi në punëtor, më shoqëroi rrugës, duke ecur përbri karros; “I tregoni të vërtetën Italisë, në lidhje me komunizmin,” ishin fjalët e fundit, që ai tha për mua, me zë të lartë.
Udhëtimi vazhdoi gjatë natës, me trak truket e kalit. Në rreth gjysmën e rrugës, në mes të një malore, ne kemi qenë të detyruar, për të shtyrë karron; Ngarkesa ishte shumë e rëndë, për një kalë të paushqyer. Ne mbërritëm në Durrës, në mëngjesin e datës 20: kemi kaluar dymbëdhjetë orë, për të udhëtuar 38 km. Na priste kunati im, Kamoni, i njoftuari me telegram.
Ai kishte ardhur për të thënë lamtumirë vajzës e tij, Nina dhe dha lejen për të përfshirë atë, në listën e udhëtarëve. Me aq sa unë isha i në dijeni, problemi ishte i zgjidhur pa ngatërresa, si pjesëtarë të së njëjtës familje. Ne e kaluan natën në Hotel “Vollga”, e cila ndodhesh përballë detit, pranë portit. Në mëngjesin e datës 21, jemi ngritur dhe menjëherë kemi shikuar nga dritaret, nga ku mund të shiheshin anijet e ankoruara në port, por nuk dallohej shtetësia e tyre.
Ne kishim frikën se mos zgjateshin ditët, ndoshta javët për të qëndruar në hotel; Kjo kishte ndodhur tashmë me grupet e tjera, të riatdhesuar më parë. Disa orë pas dyshimit tonë dhe mos besimit, frika papritmas u zhduk; ne nuk mund të kuptonim se si disa mrekulli, mund të ndodhnin në një hapësirë të tillë, të shkurtër kohe.
Në mesditë po drekonim në hotel dhe më pas menjëherë, erdhën për të na marr dhe na shoqëruar në doganë. Kamoni, nuk është lejuar të hyjë brenda tek hyrja, ai na përshëndeste, duke tundur një shami.
Në pasditen e vonë, kemi hyrë në anijen “Laura”, që po priste për ne në bankinë. Litarët e ankorimit të një anije të madhe sovjetike, penguan anijen tonë, për të përdorur pajisjet në bord, për ngarkesën e bagazheve tona dhe na u desh të tërhiqnim ato, duke përdorur një pasarele të bordit, me rrezikun e rënies në det.
Disa marinarë rusë, talleshin dhe qeshnin me këtë veprim. Kapiteni dhe ekuipazhi i “Lauras”, na pritën shumë ngrohtësisht, na dhanë menjëherë pije, bukë të bardhë dhe mortadela; të cilat kishim kohë që ne, nuk i kishim përdorur në tryezat tona. Së fundi ne kemi qenë në gjendje, për të dhënë një përgjigje për një seri ngjarjesh, që janë të pakuptueshme për ne.
Kapiteni na informoi, se ne ishim subjekt i një shkëmbim mes dhjetëra shqiptarësh, të shpëtuar në brigjet e Pulias, të zbarkuar në mëngjes. Atje i dalluam në Doganë, izoluar në një tarracë dhe të ruajtur nga policia.
Unë kurrë nuk e dija nëse ishte e vërtetë fundosja, apo një përpjekje për t’u larguar. Anija që na priti’ ishte përdorur për të transportuar mallra, nuk ishte e pajisur me kabina pasagjerësh.
Ne u vendosëm në vend të mirë, në një stive dyshekësh. Natën, u shtrimë në kolltukë, kemi dëgjuar zhurmën e helikave dhe lëkundjet nga valëzimi të anijes që na paralajmëroi, se koha e shumëpritur kishte ardhur, kishim lënë përgjithmonë Shqipërinë.
Unë mendoj se atë natë, askush nuk mundi të flinte. Herët në mëngjes, ne kemi qenë të gjithë në kuvertë. Anija e vogël, e marinës, që e kishte pritur në kufirin e ujërave territorial, kaloi pranë nesh shpejtë; komandanti, me megafon, i cili dha përshëndetjen e parë të Atdheut. Edhe sot, pas më shumë se gjysmë shekulli, unë kam emocione, kur kujtoj këtë episod.
Ora ishte rreth 10:00, në mëngjes, kur pamë të shfaqet në horizont “tokën e bekuar dhe morëm erën amtare, e cila na dha puthjen e mirëseardhjes”!
Anija lëshoi spirancën në portin e Brindizit: gëzimi ynë ishte i madh, edhe pse mbuluar nga mendimin e shumëpritur, për t’u kthyer në shtëpi. “Por si gjithmonë në sytë e t’u, liria, drita shkëlqen atë ndriçim të madh, që shpëton botën. Tek ty do të kemi besim edhe në qoftë se ty të vrasin”!
Ndërsa ne ishim duke pritur për të zbritur në tokë, njerëzit ishin mbledhur në bankinën e, tundnin flamuj të kuq dhe himnizonin komunizmin. Disa prej nesh, iu përgjigjën me britma, për të shkuar në Shqipëri, për të provuar frytet e doktrinës së tyre!
Grindjet verbale rritën më tej tonin, dhe kur zbritëm në shkallët e para, u transformuan në rrahje. Një ndërhyrje e shpejtë, për të na ndarë, dhe ne kemi përfunduar të mbyllur, në hyrje të një hoteli të madh ndërkombëtar. Disa agjentë të shërbimit informative, pyesnin mbi tema të ndryshme, ata donin të njihnin mbi situatën reale në Shqipëri. Ata tashmë ishin të njohur, për shumë detaje që ne nuk e dinim.
Përfundimisht, ne u ndamë në dy grupe, ata që dëshironin të largoheshin menjëherë me familjet dhe të tjerë që zgjodhën të mbeteshin, në pritje për t’u transferuar në një qendër refugjatësh për kualifikim, që u jepte të drejtë për të mirat dhe përfitimet e parashikuara me ligj. Memorie.al
